Nowe postępowanie w sprawach własności intelektualnej wprowadzi szczególne gwarancje prawnodowodowe. Zarówno Prawo własności przemysłowej[1] (dalej: p.w.p.), jak i prawo autorskie[2] (dalej: u.p.a.p.p.) zna instytucje prawne, za pomocą których uprawniony może pozyskać dowody i informacje o tym, czy doszło do naruszenia, a jeżeli tak, to w jakim wymiarze, niemniej jednak zauważona została konieczność wprowadzenia bardziej szczegółowej regulacji. Jedną z wprowadzanych instytucji jest zabezpieczenie środka dowodowego. Stanowi ono implementację art. 7 dyrektywy nr 2004/48 o egzekwowaniu praw własności intelektualnej[3] i będzie uregulowane w przepisach art. 47996–479105 Kodeksu postępowania cywilnego[4] (dalej: k.p.c.).

Zakres i cel instytucji zabezpieczenia środka dowodowego

Zabezpieczenie środka dowodowego będzie nowym środkiem procesowym i będzie dotyczyło środków dowodowych rzeczowych. Dotychczasowa regulacja zawarta w art. 2861 p.w.p. oraz w art. 80 u.p.a.p.p. nie była tak bardzo szczegółowa. Zabezpieczenie środka dowodowego będzie miało zastosowanie we wszystkich sprawach własności intelektualnej, które określa art. 47989 k.p.c., zatem nie tylko do spraw dotyczących praw autorskich, czy też praw własności przemysłowej, ale także spraw m.in. o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji, o ochronę dóbr osobistych w zakresie, w jakim dotyczy ona wykorzystania dobra osobistego w celu indywidualizacji, reklamy lub promocji przedsiębiorcy, towarów lub usług oraz o ochronę dóbr osobistych w związku z działalnością naukową lub wynalazczą. Co więcej, zabezpieczenie środka dowodowego znajdzie zastosowanie nie tylko w przypadkach, kiedy dochodzi do naruszenia.

Uregulowanie zabezpieczenia środka dowodowego w k.p.c. w postępowaniu w sprawach własności intelektualnej ma lepiej zagwarantować cel zabezpieczenia środka dowodowego. Zabezpieczenie środka dowodowego ma natomiast istotnie odmienny zakres i cel od zabezpieczenia dowodu uregulowanego w postępowaniu cywilnym w art. 310–315 k.p.c. Celem zabezpieczenia dowodu jest jego przeprowadzenie w sytuacjach, gdy istnieje obawa, że stanie się to niewykonalne lub zbyt utrudnione, albo gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy. W przypadku żądania zabezpieczenia dowodu strona, co do zasady, zna okoliczności faktyczne, które mają zostać wykazane dowodem.

Nowej instytucji przyświecają dwa główne cele: cel wydobywczy oraz cel zachowawczy. Dokonując zabezpieczenia środka dowodowego, dochodzi przede wszystkim do fizycznego pozyskania przedmiotu dowodu, z którego później ten dowód zostanie przeprowadzony. Zabezpieczenie środka dowodowego ma zatem na celu: po pierwsze, pozyskanie informacji dotyczących naruszeń w sprawach, a po drugie, pozyskanie materiału, za pomocą którego dowód będzie przeprowadzony. W przypadku żądania zabezpieczenia środka dowodowego strona nie musi znać okoliczności faktycznych w takim zakresie, w jakim należy je wskazać w postępowaniu, a środek ma służyć m.in. dokonaniu takich ustaleń. Pozyskanie informacji dotyczących naruszeń w sprawach własności intelektualnej jest wspólnym celem, który przyświeca także pozostałym środkom procesowym wprowadzanym przez nowelizację: wyjawieniu lub wydaniu środka dowodowego (art. 479106–479111 k.p.c.) oraz wezwaniu do udzielania informacji (art. 479112–479121 k.p.c.). Wybór odpowiedniego środka należy dostosować do rodzaju dochodzonych roszczeń czy też okoliczności sprawy.

Odmienny charakter zabezpieczenia środka dowodowego od zabezpieczenia dowodów wynika także z tego, że nowa instytucja będzie podlegała przymusowemu wykonaniu, co ma sprawić, że będzie bardziej skuteczna. Stosując zabezpieczenie środka dowodowego, sąd ma uwzględniać interesy stron w takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego lub pozwanego nie obciążać ponad potrzebę, mając na uwadze obciążenia obowiązanego lub pozwanego, jakie wynikałyby z zastosowanych środków, oraz ochronę tajemnicy przedsiębiorstwa. W przypadku stosowania środków tymczasowych została dostrzeżona konieczność ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa. Często bowiem spory w sprawach własności intelektualnej toczą się między konkurentami. W takich przypadkach istotne znaczenie ma odpowiednie zabezpieczenie pozyskiwanych informacji. Ponadto sąd, wydając postanowienie o zabezpieczeniu środka dowodowego, winien kierować się zasadą proporcjonalności i mieć przy tym na uwadze, że taki środek ma być przede wszystkim skuteczny, a uprawnienie przyznane na jego gruncie nie może być iluzoryczne.

Do zabezpieczenia środka dowodowego będzie mogło dojść zarówno w toku postępowania, jak i przed jego wszczęciem. Granicznym momentem jest zamknięcie rozprawy w pierwszej instancji. Jest to istotne zawężenie, mając na uwadze możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego również przez sąd drugiej instancji (por. art. 381 k.p.c., art. 382 k.p.c.). Uprawniony przed wszczęciem postępowania będzie mógł zatem pozyskać dostęp do informacji dotyczących naruszeń praw, aby następnie na podstawie tych informacji złożyć pozew. Udzielając zabezpieczenia środka dowodowego przed wszczęciem postępowania, sąd wyznacza termin, w którym pozew powinien być wniesiony pod rygorem upadku zabezpieczenia. Termin ten nie może być krótszy niż dwa tygodnie ani dłuższy niż miesiąc i będzie liczony od dnia uprawomocnienia się postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego. Niestety sam fakt uprawomocnienia się postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego może nie być równoznaczny z wykonaniem tego postanowienia. Taka regulacja stwarza istotne ryzyko upadku zabezpieczenia, zanim uprawniony uzyska możliwość zapoznania się ze środkami dowodowymi, a zatem zanim zostanie spełniony cel tego środka, jakim jest pozyskanie informacji potrzebnych do złożenia pozwu w sprawie własności intelektualnej. Uprawniony – także w toku trwającego postępowania w pierwszej instancji, wszczętego w oparciu o informacje, które powód posiadał już wcześniej – będzie mógł żądać zabezpieczenia środka dowodowego. Zabezpieczenie środka dowodowego znajdzie zastosowanie zarówno w stosunku do pozwanego (przyszłego pozwanego), jak do i osoby trzeciej, która włada tym środkiem dowodowym lub która może umożliwić jego zabezpieczenie.

Zabezpieczenie środka dowodowego możemy podzielić na trzy etapy. Pierwszym będzie uzyskanie postanowienia sądu o zabezpieczeniu środka dowodowego, drugim – wykonanie tego postanowienia, a trzecim – zapoznanie się ze środkiem dowodowym i pozyskanie z niego potrzebnych informacji.

Uzyskanie postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego

Z uwagi na to, że zabezpieczenie środka dowodowego jest bezpośrednio związane z roszczeniem uprawnionego i stanowi pomocniczy środek procesowy, aby został on uwzględniony przez sąd, uprawniony musi uprawdopodobnić roszczenie oraz interes prawny. Przepis art. 47998 § 2 k.p.c. definiuje pojęcie interesu prawnego, wskazując, że „interes prawny w zabezpieczeniu środka dowodowego istnieje, gdy brak żądanego zabezpieczenia uniemożliwia lub poważnie utrudnia przytoczenie lub udowodnienie istotnych faktów, jak również, gdy zachodzi ryzyko zniszczenia środka dowodowego lub opóźnienie w uzyskaniu środka dowodowego może uniemożliwić lub poważnie utrudnić osiągnięcie celu postępowania dowodowego, lub gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy”. We wniosku uprawniony musi określić środek dowodowy, którego zabezpieczenia się domaga, oraz wskazać sposób zabezpieczenia. Gdy wniosek jest składany przed złożeniem pozwu, należy także zwięźle przedstawić przedmiot sprawy.

Wniosek o zabezpieczenie środka dowodowego powinien zostać rozpoznany bezzwłocznie, najpóźniej w terminie tygodnia od jego wpływu do sądu. O zabezpieczeniu środka dowodowego sąd orzeka na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie z oczywistych względów doręcza się jedynie uprawnionemu. Obowiązanemu oraz pozwanemu zostanie ono doręczone przez podmiot wykonujący postanowienie równocześnie z przystąpieniem do wykonania postanowienia. Sąd ma obowiązek pouczyć o ochronie tajemnicy przedsiębiorstwa.

Obowiązany nie zostaje pozbawiony prawa do bycia wysłuchanym ani do obrony. Postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia środka dowodowego jest zaskarżalne zażaleniem. Odmiennie niż w postępowaniu zabezpieczającym zażalenie przysługuje do sądu drugiej instancji, a więc jest środkiem dewolutywnym. Zażalenie powinno zostać rozpoznane bezzwłocznie, nie później niż w terminie miesiąca od jego wpływu. Jeżeli obowiązany lub pozwany powołają się na tajemnicę przedsiębiorstwa w takim zażaleniu, w tym zakresie zostanie ono rozpoznane na posiedzeniu niejawnym. Nie zostało przewidziane obligatoryjne wysłuchanie stron.

Wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego

Postanowienie jest natychmiast wykonalne, a klauzula wykonalności jest mu nadawana z urzędu. Sposób zabezpieczenia zostaje określony przez sąd. Przepisy wskazują, że zabezpieczenie może zostać dokonane poprzez odebranie towarów, materiałów, narzędzi użytych do produkcji lub dystrybucji, dokumentów, jak również sporządzenie szczegółowego opisu tych przedmiotów połączone, w razie konieczności, z pobraniem ich próbek. Katalog ten nie jest wyczerpujący.

Organem wykonującym postanowienie o zabezpieczeniu środka dowodowego co do zasady będzie komornik. Komornik nie będzie dokonywał zajęcia przedmiotu dowodu, ale będzie go odbierał i składał w sądzie. Komornik ma uprawnienie do stosowania środków przymusu, takich jak np. otwarcie mieszkania czy innych pomieszczeń. W przypadku orzeczenia sposobu zabezpieczenia środka dowodowego w postaci sporządzenia szczegółowego opisu komornik będzie sporządzał protokół. Na wniosek uprawnionego, obowiązanego lub pozwanego sąd może wezwać biegłego, aby wziął udział w wykonaniu postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego. Rola biegłego może polegać np. na wydaniu opinii dotyczącej przedmiotu zabezpieczenia.

Komornik dokonuje czynności mających na celu wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego bez udziału uprawnionego. Taka regulacja stanowi znaczące odstępstwo od dotychczasowych zasad obowiązujących w postępowaniu zabezpieczającym czy egzekucyjnym, w których uprawniony (wierzyciel) ma prawo udziału we wszystkich czynnościach. Odesłanie z art. 479103 k.p.c. do art. 743 k.p.c. wskazuje na stosowanie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym, gwarantujących udział wierzyciela (uprawnionego) w postępowaniu, w tym np. w odebraniu rzeczy przez komornika (art. 1044 k.p.c.). Nowa regulacja stanowi bardzo istotne ograniczenie udziału uprawnionego w postępowaniu.

Wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego sąd może uzależnić od złożenia przez uprawnionego kaucji na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego lub pozwanego, powstałych w wyniku wykonania tego postanowienia. Z kaucji tej przysługuje obowiązanemu lub pozwanemu pierwszeństwo zaspokojenia przed innymi należnościami zaraz po kosztach egzekucyjnych.

Zapoznanie się ze środkiem dowodowym

W postanowieniu obligatoryjnie mają zostać określone: zakres wglądu uprawnionego do zabezpieczonego środka dowodowego oraz zasady korzystania i zapoznawania się z nim. Sąd może ograniczyć, a nawet wyłączyć możliwość kopiowania czy innego utrwalania tego środka. Może to stanowić istotne ograniczenie dysponowania środkiem przez uprawnionego, który uzyskuje dostęp do środka dowodowego dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia sądu. Odebrane przedmioty ani protokół złożone w sądzie przez komornika nie podlegają włączeniu do akt do dnia uprawomocnienia się postanowienia o zabezpieczeniu środka dowodowego. Ma to na celu m.in. zminimalizowanie ryzyka ujawnienia tajemnicy przedsiębiorstwa.

Zabezpieczenie środka dowodowego upada po prawomocnym oddaleniu wniosku. Środki dowodowe objęte postanowieniem zgromadzone w sądzie mogą zostać odebrane na podstawie wydanego na wniosek postanowienia stwierdzającego upadek zabezpieczenia.

Podsumowanie

Wprowadzanie Ustawą z dnia 13 lutego 2020 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych ustaw nowych środków procesowych, w tym zabezpieczenia środka dowodowego, ma na celu przede wszystkim pozyskanie informacji dotyczących naruszeń w sprawach własności intelektualnej. Umieszczenie tego uregulowania w Kodeksie postępowania cywilnego – w przepisach dotyczących postępowania w sprawach własności intelektualnej – ma lepiej zagwarantować cel zabezpieczenia środka dowodowego. Praktyka stosowania tych przepisów pokaże, czy nowa regulacja okaże się skuteczna dla osiągnięcia dedykowanego jej celu.

[1] Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej.

[2] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

[3] Dyrektywa 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej.

[4] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego.