Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że: „Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej”[1].

Zostało już opublikowane uzasadnienie orzeczenia. Wynika z niego, że źródłem zapytania prawnego był spór, w którym powód naliczył pozwanemu karę umowną za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy w wysokości 2% wynagrodzenia brutto wartości umowy za każdy dzień zwłoki. Sąd Rejonowy oddalił powództwo, stając na stanowisku, że postanowienie zastrzegające karę umowną jest bezwzględnie nieważne. Sąd I instancji odwołał się do wyroku Sądu Najwyższego z 22 października 2015 r., IV CSK 687/14, przyjmując, że niemożliwe jest zastrzeżenie kary umownej bez określenia terminu końcowego jej naliczania ani kwoty maksymalnej, gdyż prowadziłoby to do obciążenia dłużnika zobowiązaniem wieczystym.

Od rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego została wniesiona apelacja do Sądu Okręgowego. Sąd II instancji powziął wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy wydając uchwałę, wskazał m.in. na następujące:

  • nie ma ogólnego przepisu, który wprost zakazywałby zastrzegania kary umownej bez określenia jej maksymalnej wysokości;
  • na tle sformułowań użytych w art. 483 § 1 k.c.[2] wątpliwości może budzić zastrzeżenie „określonej sumy”, lecz w tym zakresie wystarczające jest określenie kary przez oznaczenie (procentowe lub wprost) należnej kwoty za każdy dzień zwłoki.  

Sąd Najwyższy porównał ponadto zobowiązanie do zapłaty kary umownej do roszczenia o zapłatę odsetek, wchodząc w rozważania na temat charakteru zobowiązania ciągłego i płaconego periodycznie. Niemniej dla praktyków prawa istotna jest konkluzja rozważań Sądu Najwyższego. Rynek wstrzymywał bowiem oddech w obawie, że rozstrzygnięcie pójdzie w przeciwnym kierunku. Stawiałoby to pod znakiem zapytania skuteczność postanowień wielu umów, włącznie ze skutecznością kar umownych już pobranych przez stronę umowy.

Orzeczenie Sądu Najwyższego w praktyce oznacza, że możliwe jest zastrzeganie kary umownej np. za zwłokę we wdrożeniu systemu teleinformatycznego lub dostawie sprzętu IT bez ograniczenia limitu tejże kary. A przynajmniej w obrocie prywatnym, ponieważ w przypadku umów zawieranych w reżimie ustawy z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1129; dalej: „PZP”) prawodawca przewidział obowiązek określenia limitu kar.

Stosownie do art. 436 pkt 3 PZP umowa w sprawie zamówienia publicznego zawiera postanowienie o łącznej maksymalnej wysokości kar umownych, których mogą dochodzić strony.

Orzeczenie w sprawie III CZP 16/21 nie wyłącza obowiązku określenia tego limitu w umowach w sprawie zamówienia publicznego. Co więcej, do tej regulacji odwołał się Sąd Najwyższy wskazując, że art. 436 pkt 3 PZP odnosi się wyłącznie do stosunków prawnych regulowanych PZP (spór natomiast dotyczył relacji generalnego wykonawcy z podwykonawcą), a ponadto, że ustanawia on normę szczególną na tle całości systemu prawnego, gdyż w innym wypadku jego wprowadzenie trudno byłoby uznać za racjonalne.

Warto dodać, że rygor z art. 436 pkt 3 PZP nakazuje wprowadzić limit wszelkich kar umownych, które zostały określone w umowie. Nie tworzy takiego wymagania w stosunku do każdej kary umownej z osobna. Logiczną konsekwencją tego ograniczenia jest jednak limitowanie wysokości każdej z kar umownych z osobna, w tym np. kary umownej za zwłokę w dostawie sprzętu IT.

Niezależnie od powyższego, konstruując postanowienia o karach umownych, warto pamiętać o problemach, które mogą się pojawić w toku realizowania umowy. W przypadku zamawiających publicznych zbyt rygorystycznie określone kary umowne mogą tworzyć problem związany z potrzebą ich egzekwowania (w obawie o naruszenie dyscypliny finansów publicznych), kiedy zamawiający z różnych powodów może nie być tym zainteresowany (np. nie chcąc pogarszać relacji z wykonawcą). Ponadto zbyt wysokie kary umowne wzmacniają ryzyko ich miarkowania przez sąd, jeśli doszłoby do sporu sądowego.

[1] Sentencja uchwały dostępna jest na stronie internetowej Sądu Najwyższego: http://www.sn.pl/sprawy/SitePages/Zagadnienia_prawne.aspx?ItemSID=1503-301f4741-66aa-4980-b9fa-873e90506a11&ListName=Zagadnienia_prawne (dostęp: 20.01.2022).

[2] Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tj. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740).