Modele ochrony innowacji w przedsiębiorstwach według raportu unijnego urzędu własności intelektualnej (EUIPO) i wnioski z niego dla polskiego rynku.

****

Ochrona innowacyjnych rozwiązań w dużym uproszczeniu sprowadza się do odpowiedniego wyważenia ochrony płynącej z przepisów dotyczących tajemnicy przedsiębiorstwa (ang. trade secrets) oraz ochrony wynikającej z praw własności intelektualnej, w szczególności patentów. Z uwagi na duże zróżnicowanie unormowań prawnych dotyczących ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa w poszczególnych państwach członkowskich Unii Europejskiej dotychczas model ochrony stosowany w ramach danego przedsiębiorstwa często był efektem konkretnej regulacji krajowej (co do zasady nie był to problem Polski ze względu na relatywnie rozbudowaną regulację ochrony informacji niejawnych). Sytuacja ta ulegnie zmianie na poziomie UE w rezultacie uchwalenia dyrektywy nr 2016/943 w sprawie ochrony niejawnego know-how i niejawnych informacji handlowych (tajemnic przedsiębiorstwa), która ma prowadzić do harmonizacji prawa w zakresie ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa. W przededniu implementacji tej dyrektywy Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO) opublikował interesujący raport na temat modeli ochrony innowacyjnych rozwiązań rynkowych stosowanych w praktyce przez przedsiębiorstwa zarejestrowane w UE (Protecting innovation through trade secrets and patents: determinants for European Union firms – dalej jako: „Raport”[1]).

Założenia i ogólne wnioski z Raportu

Punkt wyjścia Raportu stanowią ankiety wypełnione przez blisko 200 tysięcy przedsiębiorstw działających w różnych państwach członkowskich. Informacje, które w nim zgromadzono i poddano analizie, pozwalają na wyciągnięcie wniosków odnośnie do innowacyjności przedsiębiorstw w poszczególnych krajach UE (w tym również w zestawieniu dużych przedsiębiorstw z MŚP), formuł ochrony innowacji stosowanych w tych przedsiębiorstwach, a także modeli ochrony innowacji stosowanych w poszczególnych branżach (sektorach rynku).

Na wstępie warto również zwrócić uwagę, że Raport i zawarte w nim analizy opierają się na szerokim rozumieniu pojęcia innowacji. Przez innowację rozumie się wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, miejscu pracy lub stosunkach z otoczeniem. Tym samym w analizie uwzględniane były zarówno innowacje produktowe, jak i innowacje procesowe, obejmujące np. organizację i sposób świadczenia danej usługi.

Pierwszym, bardzo ciekawym wnioskiem płynącym z zebranych danych jest to, że w ankietowanych przedsiębiorstwach, które wprowadziły w ostatnich latach swojej działalności innowacyjne rozwiązania (produktowe lub procesowe), to ochrona w oparciu o reżim tajemnicy przedsiębiorstwa była podstawowym instrumentem prawnym chroniącym innowacje. Na tajemnicy handlowej polega się w większym stopniu niż na patentach w większości firm, we wszystkich badanych sektorach gospodarki i we wszystkich państwach członkowskich. Tendencja do preferowania ochrony w oparciu o tajemnicę przedsiębiorstwa jest ponadto niezależna od wielkości firm i obserwuje się ją zarówno w większych przedsiębiorstwach (69,1% w porównaniu do 52,8% w przypadku patentów), jak i w MŚP (51,2% i 30,4% w przypadku patentów). Dotyczy to również przedsiębiorstw polskich, w przypadku których te narzędzia były wskazywane znacznie częściej jako stosowane w praktyce (tzn. w odniesieniu do blisko 50% firm) niż ochrona wynikająca z praw własności intelektualnej.

Ponadto z Raportu wynika, że:

  • innowacyjne firmy opierają ochronę swoich produktów i rozwiązań – co do zasady – zarówno na tajemnicy przedsiębiorstwa, jak i na ochronie patentowej (stosując komplementarne formuły ochrony);
  • stosowanie kumulacyjnej ochrony obejmującej zarówno tajemnice przedsiębiorstwa, jak i ochronę patentową jest szczególnie powszechne w firmach posiadających wewnętrzne działy badań i rozwoju (R&D) oraz w firmach przeznaczających duże nakłady na innowacje;
  • tajemnice przedsiębiorstwa (samodzielnie lub w połączeniu z patentami) znajdują często zastosowanie w celu utrzymania lub zwiększenia konkurencyjności innowacji wprowadzonej przez spółki uczestniczące w otwartych praktykach innowacji, takich jak współpraca w zakresie badań, w szczególności z partnerami odległymi (spoza Europy);
  • istnieje tendencja do preferowania ochrony płynącej z regulacji tajemnicy przedsiębiorstwa nad patentami na rynkach charakteryzujących się intensywną konkurencją cenową (w szczególności w sektorze usług IT);
  • jednocześnie istnieje też tendencja do relatywnie wysokiego poziomu ochrony i do stosowania zarówno tajemnic przedsiębiorstwa, jak i patentów na rynkach o ostrej konkurencji w zakresie jakości (w szczególności na rynku farmaceutycznym, chemicznym oraz w motoryzacji);
  • można także wskazać branże, w których poziom stosowanej ochrony (w oparciu zarówno o tajemnice przedsiębiorstwa, jak i o prawa własności intelektualnej) jest niski – dotyczy to m.in. branży odzieżowej.

W Raporcie znajduje się ponadto kilka wniosków, które wydają się oczywiste, jak choćby silniejsza tendencja do patentowania innowacji dotyczących produktów niż tych dotyczących usług.

Wnioski z Raportu dla polskich firm

Niezależnie od powyższych wniosków, analiza Raportu prowadzi również do kilku ciekawych informacji dotyczących polskich przedsiębiorstw. W szczególności uwagę zwraca to, że odsetek przedsiębiorstw, które wdrożyły w swej działalności innowacje w okresie poprzedzającym ankietę, był w Polsce zdecydowanie niższy niż średnia unijna – stanowił on niecałe 50% tej wartości (należy jednak zaznaczyć, że ankietę przeprowadzono w roku 2012, i można przypuszczać, że sytuacja ta uległa od tego czasu zmianie). Co istotne, polską średnią zaniżały małe i średnie przedsiębiorstwa, podczas gdy odsetek innowacji w dużych przedsiębiorstwach był zbliżony do średniej unijnej.

Podczas gdy odsetek innowacji w polskich przedsiębiorstwach był daleki od średniej unijnej, rozkład formuł ochrony tych innowacji był już bardziej zbliżony do przeciętnego dla całej UE. Blisko 50% polskich przedsiębiorców innowacyjnych opiera ochronę innowacji na tajemnicy przedsiębiorstwa (średnia UE wyniosła 52,3%), a ok. 25% na ochronie patentowej (średnia UE – 31,7%). Niezależnie od tego dane te wskazują, że istotna część polskich przedsiębiorstw innowacyjnych nadal nie stawia na ochronę prawną swoich osiągnięć rynkowych, co jest zastanawiające. Oczywiste jest bowiem, że innowacje pochłaniają określone (często istotne) nakłady związane z ich stworzeniem oraz wdrożeniem. Amortyzacja tych nakładów bez ochrony prawnej może natomiast okazać się bardzo utrudniona lub niemożliwa.

Kolejny płynący z Raportu wniosek dla polskiego rynku jest taki, że na bardziej rozwiniętych innowacyjnie rynkach UE powszechnie stosowanym modelem ochrony innowacji jest komplementarne stosowanie ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa i praw wyłącznych (patentów i innych praw własności intelektualnej). Komplementarność ochrony dla jej pełnego wykorzystania wymaga natomiast zastanowienia i refleksji strategicznej, szczególnie gdy portfel innowacji w danym przedsiębiorstwie jest (lub docelowo ma być) rozbudowany. Wynika to przede wszystkim z faktu, że preferowana ochrona innowacji jako tajemnic przedsiębiorstwa nie jest samoistna i dla jej uzyskania i utrzymania trzeba przedsięwziąć odpowiednie kroki i stosować właściwe procedury. Zgodnie z art. 11 ust. 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji[2] ochronie podlegają bowiem tylko te informacje poufne, „co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności”, w szczególności ograniczając i zabezpieczając dostęp do nich w drodze umów i regulaminów wewnętrznych, a także środków fizycznych, takich jak zabezpieczenia systemów IT, sejfy itp. Dlatego też należy pamiętać, że sama wola ustanowienia ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa nie jest wystarczająca dla jej uzyskania. Powstaje zatem pytanie, czy wszystkim spośród licznych przedsiębiorców, którzy powołują się na ochronę swoich innowacyjnych rozwiązań płynącą z reżimu tajemnicy przedsiębiorstwa, taka ochrona przysługuje.

Duża rola ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa wskazywana przez przedsiębiorców sprawia wreszcie, że ostateczny kształt implementacji dyrektywy UE nr 2016/943 dotyczącej tajemnic przedsiębiorstwa i niejawnego know-how, której termin upływa w połowie 2018 r., będzie niezwykle istotny dla rynku. Można również zastanowić się, czy w sektorach rynku, w których to jest możliwe, implementacja tej dyrektywy nie spowoduje dalszego wzmocnienia tendencji do preferowania ochrony za pośrednictwem przepisów o tajemnicy przedsiębiorstwa. Po implementacji dyrektywy we wszystkich państwach członkowskich – inaczej niż dotychczas – regulacje będą zbliżone w całej UE, co pozwoli ujednolicić procedury i ograniczyć koszty transakcyjne „obrotu” know-how.

[1] Streszczenie Raportu w języku polskim dostępne jest na stronie: https://euipo.europa.eu/tunnel-web/secure/webdav/guest/document_library/observatory/documents/reports/Economics_and_Statistics_Trade_Secrets_and_Patents_Executive_Summary_pl.pdf.

[2] Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. nr 153, poz. 1503 ze zm.).