W niedawnym wyroku z dnia 18 października 2016 r. (sygn. akt XXV 429/15), zapadłym w sprawie dotyczącej realizacji umowy IT, SO w Warszawie jednoznacznie potwierdził, że umowa może przewidywać wykonanie zastępcze w razie zwłoki wykonawcy oraz warunki takiego zastępczego wykonania bez uzyskania sądowego upoważnienia do takiego działania. Czy wyrok ten zachęci zamawiających do częstszego regulowania tego uprawnienia w kontraktach IT?

****

Zastępcze wykonanie w kodeksie cywilnym

Zrealizowanie zamówienia w wypadku zwłoki wykonawcy za pomocą zastępczego wykonania, zgodnie z art. 480 kodeksu cywilnego (dalej jako: „KC”) możliwe jest po wcześniejszym uzyskaniu upoważnienia sądu do wykonania czynności na koszt wykonawcy. Natomiast zastępcze wykonanie, bez upoważnienia sądu zgodnie z regulacjami KC możliwe jest jedynie w wypadkach nagłych.

W aspekcie umów IT, konstrukcja zastępczego wykonania przewidziana w KC wydaje się być często dalece nieefektywna. Sama możliwość skorzystania bowiem z zastępczego wykonania bez przygotowania odpowiednich podstaw w umowie, może być bardzo utrudniona lub, w większej ilości przypadków, wręcz niemożliwa do zrealizowania. Elementy takie jak, m.in. zapewnienie możliwości modyfikowania oprogramowania przez zamawiającego i podmioty działające na jego zlecenie na etapie wcześniejszym, niż w terminie odbioru zamówienia, czy też bieżące przekazywanie zamawiającemu kodów źródłowych, dokumentów, wiedzy i know-how na temat projektu, są „być albo nie być” dla zamawiającego, który chce terminowo dokończyć zamówienie IT.

A zatem, w sytuacji, w której zamawiający chce mieć realną możliwość skorzystania z zastępczego wykonania powinien wcześniej – już na etapie zawierania umowy IT – dokładnie opisać tę kwestię w umowie. Niestety nie jest to powszechna praktyka.

O czym należy pamiętać?

Jedynym z największych zagrożeń braku uregulowania w umowie IT kwestii zastępczego wykonania jest brak możliwości modyfikowania i korzystania z oprogramowania przez zamawiającego na etapie samego wdrożenia lub w trakcie świadczenia usług serwisowych. Standardem przy umowach wdrożeniowych jest regulacja momentu przejścia praw autorskich lub udzielenia licencji, w tym licencji z prawem do dokonywania modyfikacji oprogramowania w dniu odbioru całości zamówienia lub w dniu odbioru wydzielonej części prac. A zatem, często w przypadku opóźnienia w wykonaniu zamówienia i konieczności dokończenia jego realizacji przez inny podmiot okazuje się, że zamawiający nie ma odpowiednich praw do tego, aby prace te dokończył ktoś inny. Ponadto przeprowadzenie takich prac przez innego wykonawcę mogłoby narażać go na zarzut naruszenia praw autorskich do oprogramowania, które miałoby zostać zmodyfikowane.

Tym samym, aby możliwość skorzystania z zastępczego wykonania umowy IT była realna, uzyskiwanie odpowiednich uprawnień do oprogramowania przez zamawiającego, a głównie przeniesienie autorskich praw majątkowych do poszczególnych utworów, które powstaną w trakcie realizacji projektu powinno następować regularnie, w niedługich odstępach czasu. Co istotnie, przeniesienie to powinno uwzględniać w zasadzie nieograniczoną możliwość modyfikacji i wprowadzania zmian do oprogramowania.

Poza zabezpieczeniem ww. kwestii, istotne jest również, zobowiązanie wykonawcy do częstego i regularnego przekazywania zamawiającemu kodów źródłowych do wdrażanego lub utrzymywanego oprogramowania. Bez tego postanowienia prawo do modyfikacji i wprowadzania zmian przez nowego wykonawcę w ramach zastępczego wykonania będzie jedynie uprawnieniem formalnym, niemożliwym do wykonania w praktyce.

Dodatkowo, aby zastępcze wykonanie umowy IT było realną możliwością, umowa powinna zawierać postanowienia, które zobowiązują wykonawcę do sukcesywnego, a nie – jednorazowego (np. przy odbiorze zamówienia), przekazywania zamawiającemu wszelkich dokumentów, know-how, nośników i innych źródeł wiedzy związanych z realizowanym zamówieniem. Posiadanie takich elementów przez zamawiającego pozwoli mu na przekazanie odpowiednich informacji podmiotowi kontynuującemu realizację zamówienia w dalszej części w ramach zastępczego wykonania.

Ważne jest również zabezpieczenie w umowie IT możliwości udostępnienia przez zamawiającego nowemu wykonawcy w ramach zastępczego wykonania ww. informacji. W tym aspekcie wszelkie zapisy związane np. z zachowaniem poufności informacji pomiędzy stronami powinny być tworzone w taki sposób, aby przekazanie zastępczemu wykonawcy informacji na temat projektu, samego oprogramowania oraz dokumentów z tym związanych było możliwe, a postanowienia dot. poufności (NDA) obwarowane wysokimi karami umownymi nie stanowiły realnej bariery dla skorzystania z uprawnienia do zastępczego wykonania umowy.

Umowna modyfikacja przepisów kodeksowych

Na gruncie ostatnio rozpatrywanej sprawy dot. wykonania umowy IT pojawiła się wątpliwość, czy strony mogą w umowie uregulować możliwość wykonania zamówienia w trybie zastępczego wykonania, w razie zwłoki wykonawcy, bez uzyskania upoważnienia sądu do zastępczego wykonania zamówienia. W wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 18 października 2016 r. (sygn. akt XXV 429/15) potwierdzona została taka możliwość.

Sprawa analizowana w wyroku dotyczyła umowy wsparcia i utrzymania Krajowego Systemu Poboru Opłat. Zamawiający, z uwagi na opóźnienie wykonawcy powierzył część usług utrzymania i wsparcia innemu podmiotowi w ramach wykonania zastępczego. W umowie pomiędzy stronami znajdowało się postanowienie, zgodnie z którym zamawiający miał prawo do wykonania zastępczego bez kontroli sądu w przypadku opóźnienia wykonawcy z dowolnych przyczyn. Sąd, analizując tak sformułowane postanowienie umowne stwierdził, że żaden z przepisów prawa nie zabrania wprowadzenia do umowy zastrzeżenia umożliwiającego wykonanie przez jedną ze stron na koszt drugiej czynności, z których wykonaniem druga strona się opóźnia. Sąd stwierdził również, że w razie zaistnienia sporu pomiędzy stronami umowy, nawet pomimo istnienia takiego uregulowania, zasadność skorzystania z takiego uprawnienia w konkretnym przypadku podlega kontroli sądu. Zapisy takie nie stanowią zatem obejścia prawa lub naruszenia zasad współżycia społecznego.

Na tle dopuszczalności modyfikacji zapisów art. 480 KC pojawia się jednocześnie niezwykle istotne, w szczególności dla wykonawców, pytanie – czy istnieje możliwość całkowitego, umownego wyłączenia tego przepisu. Twierdząca odpowiedź na to pytanie oznaczałaby możliwość całkowitego zablokowania skorzystania przez zamawiającego z zastępczego wykonania umowy, w tym również tego, które wymaga uzyskania zgody sądu. Na tle braku orzeczeń sądów w tym zakresie, kwestia ta nie jest jednoznaczna.

Za taką możliwością przemawia brak wyraźnego zakazu w samym językowym sformułowaniu tego przepisu. Artykuł ten nie przewiduje bowiem wprost, że nie można go umownie wyłączyć. Dodatkowo, takie rozwiązanie byłoby zgodne z generalną zasadą swobody umów przewidzianą w art. 3531 KC.

Przeciwko takiej możliwości, przemawia natomiast fakt, że przepis art. 480 KC pełni dla zamawiającego funkcję ochronną. Całkowite wyłączenie postanowieniem umownym możliwości dokończenia zamówienia za pomocą zastępczego wykonania, w sytuacji zwłoki wykonawcy, mogłoby całkowicie zablokować osiągnięcie finalnego efektu w postaci wykonania zamówienia. Wyłączenie zastosowania tego przepisu, w odróżnieniu od jego modyfikacji, wydaje się więc dalece ryzykowne i niezgodne z celem art. 480 KC.

Do jednoznacznego przesądzenia tej kwestii konieczne jest rozstrzygnięcie tej wątpliwości przez sądy. W przyszłości, warto więc uważnie obserwować spory i wydane na tym tle orzeczenia.

Podsumowanie

W niektórych przypadkach zastępcze wykonanie umów IT może sprzyjać faktycznemu zrealizowaniu obowiązków opisanych w umowie. Aby jednak było ono realne – warto je szczegółowo opisać w umowie. Dokładne uregulowanie tej kwestii w kontraktach zwiększa bowiem szanse powodzenia wykonania takich projektów. Gdy aspekt ten nie zostanie wprowadzony do umowy w sposób właściwy, w praktyce realna możliwość zastępczego wykonania jest niewielka.

Warto pamiętać, że co do zasady, nawet w braku opisania tych kwestii w umowie zamawiającemu pozostaje oczywiście możliwość poddania kwestii zastępczego wykonania pod ocenę sądu. Mając jednak na uwadze, że zamawiającym przy projektach IT zależy przede wszystkim na zrealizowaniu celu umowy i wykonaniu zamówienia w jak najszybszym terminie, droga sądowa może okazać się zupełnie niesatysfakcjonująca. Długi, często wieloletni czas rozpoznawania spraw w sądach może doprowadzić do tego, że realizacja danej umowy IT stanie się całkowicie bezprzedmiotowa. Dodatkowo, nawet w sytuacji udzielenia upoważnienia do zastępczego wykonania przez sąd, w wypadku braku uregulowania tej kwestii w umowie IT, wykonanie jej w tym trybie może okazać się niemożliwe z uwagi na brak po stronie zamawiającego podstawowych praw i informacji na temat już zrealizowanych części zamówienia przez pierwotnego wykonawcę.

Temat zastępczego wykonania jest istotniejszy niż wydaje się to wielu podmiotom zawierającym umowy IT. Na etapie zawierania umowy IT, w okresie, gdy stosunki pomiędzy stronami układają się prawidłowo, kwestia zastępczego wykonania często bywa niezauważana lub pomijana jako nieistotna, a jako środek na wypadek nienależytego wykonania umowy przez wykonawcę w umowie zastrzega się jedynie odstąpienie od umowy lub karę umowną.

Aby zabezpieczyć możliwość realnego wykonania przedmiotu umowy warto rozważyć dokładne opisanie przesłanej możliwości oraz zasad realizacji zastępczego wykonania w treści umowy IT.