W uchwalonej przez parlament i podpisanej przez prezydenta ustawie o Sądzie Najwyższym (dalej jako: „Ustawa o SN”)[1] przewidziana została nowa w polskim systemie prawnym instytucja skargi nadzwyczajnej. Wedle projektodawcy ma ona za zadanie uzupełnić lukę w obecnym systemie nadzwyczajnych środków zaskarżania. Podstawą do zastosowania nowego nadzwyczajnego środka służącego zaskarżaniu prawomocnych orzeczeń sądów może być bowiem nie tylko naruszenie prawa, ale i sprzeczność ustaleń sądu z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Skargę nadzwyczajną można też wnieść na prawomocne orzeczenie, wobec którego nie wyczerpano dostępnych środków zaskarżenia innego rodzaju. Nowa instytucja budzi jednak szereg zastrzeżeń m.in. z uwagi na jej kolizję z wartością w postaci stabilności (pewności) prawa, a także w związku z obawami przed jej nadużywaniem w celach politycznych.

Zaproponowana przez prezydenta i uchwalona przez parlament w nieco zmienionym kształcie Ustawa o SN, zastępująca dotychczas obowiązującą ustawę regulującą działalność Sądu Najwyższego[2], przewiduje nieznaną dotąd polskiemu systemowi prawnemu instytucję skargi nadzwyczajnej (por. art. 89 i n. Ustawy o SN, dalej jako: „Skarga Nadzwyczajna”). Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, „[W]prowadzenie tej radykalnie innej od obowiązujących nadzwyczajnych środków instytucji kontroli zapadłych orzeczeń sądowych stanowi realizację jednego z ważnych zobowiązań społecznych Prezydenta”.

Od jakich orzeczeń przysługiwać będzie Skarga Nadzwyczajna

Zgodnie z postanowieniami art. 89 Ustawy o SN Skarga Nadzwyczajna przysługiwać będzie od każdego prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie. Wprowadzony środek zaskarżenia dotyczyć zatem będzie nie tylko wyroków czy nakazów zapłaty, ale i postanowień (np. o umorzeniu postępowania), pod warunkiem że zaskarżone orzeczenie jest prawomocne (nie może zostać wzruszone za pomocą zwyczajnych środków zaskarżenia), że orzeczenie to nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia, wreszcie że orzeczenie to kończy postępowanie w sprawie (a zatem Skarga Nadzwyczajna nie będzie przysługiwać np. od orzeczeń przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania). Warunkiem dopuszczalności Skargi Nadzwyczajnej nie będzie natomiast, inaczej niż w przypadku kasacji czy skargi kasacyjnej, wyczerpanie przysługujących stronie środków odwoławczych.

Skarga Nadzwyczajna nie będzie dopuszczalna w sprawach o wykroczenia i wykroczenia skarbowe (art. 90 § 4). Ponadto Skarga Nadzwyczajna nie będzie dopuszczalna od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa, orzekającego unieważnienie małżeństwa albo rozwód, jeżeli choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia zawarła związek małżeński, a także od postanowienia o przysposobieniu (art. 90 § 3).

Jakie będą podstawy Skargi Nadzwyczajnej

Skarga Nadzwyczajna może zostać wniesiona (art. 89 § 1), jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia praworządności i sprawiedliwości społecznej i:

  • orzeczenie narusza zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji[3],
  • orzeczenie w sposób rażący narusza prawo przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
  • zachodzi oczywista sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego.

Wymagane jest zatem współwystępowanie przesłanki „konieczności dla zapewnienia praworządności i sprawiedliwości społecznej” oraz co najmniej jednej przesłanki wskazanej w punktach 1)–3). Nietypową dla nadzwyczajnych środków zaskarżenia jest przesłanka określona w art. 89 § 1 pkt 3), dotycząca kwestii ustaleń faktycznych i postępowania dowodowego. Istotne wątpliwości budzi posłużenie się w przedmiotowym przepisie niejasną w ramach systemu prawa klauzulą „sprawiedliwości społecznej”.

Kto może wnieść Skargę Nadzwyczajną

Skargi Nadzwyczajnej nie będą mogły wnosić bezpośrednio podmioty zainteresowane wynikiem danej sprawy (strony czy uczestnicy postępowania, w którym zapadło zaskarżane orzeczenie). Uprawnienie do wniesienia Skargi Nadzwyczajnej przysługiwać będzie jedynie organom takim jak Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich (bez ograniczeń zakresowych), a także, w zakresie ich właściwości, Prezesowi Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznikowi Praw Dziecka, Rzecznikowi Praw Pacjenta, Przewodniczącemu Komisji Nadzoru Finansowego, Rzecznikowi Finansowemu i Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

W trakcie prac parlamentarnych usunięto natomiast przewidzianą w projekcie prezydenckim możliwość wnoszenia Skargi Nadzwyczajnej przez grupę 30 posłów lub 20 senatorów (za pośrednictwem marszałków izb)[4].

W jakim terminie można będzie wnieść Skargę Nadzwyczajną

Skargę Nadzwyczajną można wnieść w terminie 5 lat od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia, a jeżeli od orzeczenia została wniesiona kasacja albo skarga kasacyjna – w terminie 1 roku od dnia ich rozpoznania (art. 89 § 3). Niedopuszczalne jest jednak uwzględnienie Skargi Nadzwyczajnej na niekorzyść oskarżonego wniesionej po upływie 1 roku od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, a jeżeli od orzeczenia została wniesiona kasacja albo skarga kasacyjna – po upływie 6 miesięcy od dnia jej rozpoznania.

Jeżeli od uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia upłynęło (co najmniej) 5 lat, a orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki prawne lub przemawiają za tym zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji, Sąd Najwyższy może ograniczyć się do stwierdzenia wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których wydał takie rozstrzygnięcie (art. 89 § 4).

W przepisach przejściowych i dostosowujących przewidziana została regulacja (art. 115) mająca skutek wsteczny, przewidująca możliwość wnoszenia Skarg Nadzwyczajnych w okresie 3 lat od dnia wejścia w życie Ustawy o SN[5] od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie w sprawach, które uprawomocniły się po dniu 17 października 1997 r. (w tym przypadku art. 89 § 3 zdanie pierwsze nie znajduje zastosowania). Jeżeli od uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia upłynęło 5 lat, a orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki prawne lub przemawiają za tym zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji, Sąd Najwyższy może ograniczyć się do stwierdzenia wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których wydał takie rozstrzygnięcie.

Ograniczenia dopuszczalności Skargi Nadzwyczajnej

Od tego samego orzeczenia w interesie tej samej strony Skarga Nadzwyczajna może być wniesiona tylko raz (art. 90 § 1). Ponadto Skargi Nadzwyczajnej nie można oprzeć na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawania skargi kasacyjnej lub kasacji przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy.

Rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego po rozpoznaniu Skargi Nadzwyczajnej

W przypadku uwzględnienia Skargi Nadzwyczajnej Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i stosownie do wyników rozprawy orzeka co do istoty sprawy albo przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania właściwemu sądowi, w razie potrzeby uchylając także orzeczenie sądu pierwszej instancji, albo umarza postępowanie. Sąd Najwyższy oddala skargę nadzwyczajną, jeżeli stwierdzi brak podstawy do uchylenia zaskarżonego orzeczenia (art. 91 § 1).

Jeżeli Sąd Najwyższy przy rozpatrywaniu Skargi Nadzwyczajnej uzna, że przyczyną naruszenia przez orzeczenie zasad lub wolności i praw człowieka i obywatela, określonych w Konstytucji, jest niezgodność ustawy z Konstytucją, występuje z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego (TK) i może w tym przypadku zawiesić postępowanie z urzędu. Komentując przedmiotową regulację, zwraca się uwagę, że w powyższym przypadku wystąpienie przez SN z pytaniem prawnym do TK jest obligatoryjne, co jest równoznaczne z pozbawieniem SN w takich przypadkach możliwości samodzielnej oceny kwestii konstytucyjności ustawy[6].

Wybrane kwestie proceduralne

Stosownie do postanowień art. 59 Ustawy o SN w rozpoznawaniu skarg nadzwyczajnych uczestniczą ławnicy Sądu Najwyższego (co stanowi przejaw udziału tzw. czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości)[7]. Skargę Nadzwyczajną rozpoznaje Sąd Najwyższy w składzie 2 sędziów Sądu Najwyższego orzekających w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz 1 ławnika Sądu Najwyższego (art. 94 § 1), a zatem w składzie 3-osobowym, przy udziale 2 sędziów zawodowych oraz 1 ławnika. Natomiast jeśli Skarga Nadzwyczajna dotyczy orzeczenia Sądu Najwyższego, sprawę rozpoznaje Sąd Najwyższy w składzie 7-osobowym: 5 sędziów zawodowych SN oraz 2 ławników SN.

Skargi Nadzwyczajne będą więc rozpoznawane przez sędziów nowoutworzonej Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych (art. 26).

Zgodnie z art. 95 Ustawy o SN w zakresie nieuregulowanym przepisami tej ustawy do Skargi Nadzwyczajnej, w tym postępowania w sprawie tej skargi, stosuje się w zakresie spraw:

1)     cywilnych – przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące skargi kasacyjnej, z wyłączeniem art. 3984 § 2 (wymóg dotyczący wniosku o przyjęcie do rozpoznania i jego uzasadnienia) oraz art. 3989  (regulacja dotycząca tzw. przedsądu);

2)     karnych – przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące kasacji.

W ocenie projektodawcy Skarga Nadzwyczajna uzupełnia lukę w obecnym systemie nadzwyczajnych środków zaskarżenia i jest środkiem nie kolidującym ani ze skargą kasacyjną (kasacją), ani ze skargą konstytucyjną. Ma ona za zadanie uzupełnienie systemu prawnego o instytucję chroniącą konstytucyjne wolności i prawa obywateli w przypadku ich naruszenia wyrokami sądów, w sytuacjach nadzwyczajnych, gdy istniejące środki prawne są niewystarczające dla ich ochrony[8].

***

Przewidziana w nowej ustawie o Sądzie Najwyższym instytucja Skargi Nadzwyczajnej to nowy w polskim systemie prawnym nadzwyczajny środek zaskarżenia, który – w zamierzeniu projektodawców – oferować ma możliwość naprawienia pomyłek sądowych, rażących niesprawiedliwości i błędów wymiaru sprawiedliwości, które w ostatnim czasie były tak mocno piętnowane. Rozwiązanie to ma zatem zapewnić, by sprawy kończyły się orzeczeniami odpowiadającymi wymogom słuszności i sprawiedliwości. Jak stwierdzono w uzasadnieniu projektu: „[C]elem projektodawcy jest stworzenie instytucji umożliwiającej przywrócenie elementarnego ładu prawnego zgodnego z zasadą sprawiedliwości społecznej”.

Jak jednak zwraca się uwagę, regulacja dotycząca Skargi Nadzwyczajnej wykazuje szereg mankamentów, jak choćby ryzyko korupcyjne, czy też związanie rąk Sądowi Najwyższemu w przypadku wątpliwości co do konstytucyjności stosowanego przepisu ustawowego. Zaznaczyć trzeba, że przewidziane przez ustawodawcę przesłanki Skargi Nadzwyczajnej są wysoce ocenne i w sposób niejasny odwołują się do kryteriów pozaprawnych (por. zwłaszcza przesłanka konieczności zapewnienia praworządności i sprawiedliwości społecznej). Nowa regulacja niesie też ze sobą ryzyko zalewu Sądu Najwyższego przez ogromną ilość spraw zakończonych prawomocnie w ostatnich 20 latach. Podkreślenia wymaga jednak przede wszystkim, że wprowadzona właśnie instytucja Skargi Nadzwyczajnej podważa zasadę stabilności (stałości) prawomocnych orzeczeń sądowych, stanowiącą filar systemu prawnego. Z chwilą wejścia w życie nowej regulacji żaden podmiot, który w okresie ostatnich 20 lat uzyskał korzystne rozstrzygnięcie przed sądem powszechnym, nie może spać spokojnie. Instytucja Skargi Nadzwyczajnej może więc przyczynić się do powstania chaosu i niepewności prawnej. Z drugiej zaś strony dla wszystkich pokrzywdzonych niesprawiedliwymi orzeczeniami otwiera się kolejna szansa na zbadanie sprawy. Czas pokaże, jak nowa instytucja będzie funkcjonować w praktyce i czy rzeczywiście spełni pokładane w niej nadzieje na sprawiedliwość.

[1] Ustawa z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. z 2018 r., poz. 5), podpisana przez Prezydenta RP w dniu 20 grudnia 2017 r. Projekt Prezydenta RP wpłynął do Sejmu 26 września 2017 r. – por. druk nr 2003 dostępny na: http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=2003.

[2] Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn.: Dz. U z 2016 r., poz. 1254).

[3] Użyte w tym przepisie spójniki „i”, wskazujące na logiczną koniunkcję, podobnie jak użytą tam liczbę mnogą, uznać należy za przypadkowe.

[4] Por. art. 86 par. 2 projektu prezydenckiego (druk nr 2003). Rozwiązanie to, jako potencjalnie korupcjogenne, spotkało się z krytyką – por. m.in. pogląd prof. E. Łętowskiej przedstawiony w publikacji dostępnej pod adresem https://oko.press/prof-letowska-skarga-nadzwyczajna-sn-otwarcie-wrot-dzialalnosci-korupcyjnej/.

[5] Według art. 136 Ustawy o SN ustawa ta wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od jej ogłoszenia, które nastąpiło 2 stycznia 2018 r.

[6] Por. pogląd prof. E. Łętowskiej przedstawiony w publikacji dostępnej pod adresem https://oko.press/prof-letowska-skarga-nadzwyczajna-sn-otwarcie-wrot-dzialalnosci-korupcyjnej/.

[7] Por. rozdział VI ustawy o SN: Ławnicy Sądu Najwyższego.

[8] Por. s. 6–7 uzasadnienia projektu (druk nr 2003).