Sprawy zatorów płatniczych są pewną nowością w zakresie kompetencji Prezesa UOKiK. Dotychczas wydane zostały jedynie cztery decyzje stwierdzające nadmierne opóźnianie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Niedawno opublikowane zostało liczące przeszło 300 stron uzasadnienie jednej z decyzji nakładających kary[1]. Jego lektura pozwala na poczynienie kilku istotnych z perspektywy przedsiębiorców spostrzeżeń praktycznych.

Nadmierne opóźnianie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych

Zgodnie z ustawą o zatorach płatniczych[2] nadmierne opóźnienie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych zachodzi wtedy, gdy suma świadczeń pieniężnych niespełnionych oraz spełnionych po terminie przez danego przedsiębiorcę przekroczy w okresie kolejnych trzech miesięcy 5 mln zł[3]. Prezes UOKiK może wszcząć postępowanie, jeżeli stwierdzi – po przeprowadzeniu wstępnej analizy zgromadzonych informacji (tzw. analizy prawdopodobieństwa) – że w przypadku danego przedsiębiorcy istnieje ryzyko wystąpienia takiej sytuacji. W razie potwierdzenia się tego przypuszczenia w toku postępowania organ może nałożyć na przedsiębiorcę karę administracyjną. W szczególnych przypadkach może natomiast odstąpić od wymierzenia kary.

Wspomniana na wstępie Decyzja Prezesa UOKiK jest niezwykle ważna dla przedsiębiorców, gdyż pozwala poznać sposób, w jaki organ interpretuje relewantne przepisy Ustawy. Informacje te są istotne dla uczestników obrotu, bo mogą pozwolić im na zaprojektowanie odpowiednich procedur postępowania na wypadek powzięcia przez Prezesa UOKiK wątpliwości odnośnie do terminowości realizowania przez nich płatności.

Jakie świadczenia pieniężne nie będą wliczane do sumy 5 mln zł?

Zasadniczo do sumy 5 mln zł, które stanowią próg interwencji organu, wlicza się ogół niespełnionych oraz spełnionych po terminie świadczeń pieniężnych wynikających z transakcji handlowych. W analizowanej Decyzji jednoznacznie wskazano, że nie uwzględniono w kalkulacjach świadczeń, które wynikały z transakcji niestanowiących transakcji handlowych[4]. Wyłączeniu podlegały także takie transakcje, w których stroną były podmioty niemające siedziby w kraju, w państwach członkowskich Unii Europejskiej lub w państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej. Takie umowy nie są objęte zakresem zastosowania ustawy o zatorach płatniczych.

Dalej wyłączeniu podlegały świadczenia pieniężne niewymagalne, czyli takie, których termin płatności jeszcze nie nadszedł. Prezes UOKiK bada bowiem w postępowaniu okres kolejnych trzech miesięcy (w Decyzji był to luty, marzec i kwiecień 2020 r.) i interesują go tylko te świadczenia, które w tym czasie były wymagalne.

Jeżeli w przypadku danej transakcji doszło do wystawienia faktury korygującej w całości kwotę świadczenia pieniężnego wynikającą z faktury pierwotnej, to także takie świadczenie nie było wliczane do kalkulacji Urzędu.

Bardzo korzystną informacją dla przedsiębiorców jest zastosowanie przez Prezesa UOKiK tzw. zasady in dubio pro libertate, która wymaga, by niedające się usunąć wątpliwości organ administracji rozstrzygał na korzyść strony. W efekcie w analizowanej Decyzji Prezes UOKiK pominął świadczenia pieniężne wynikające z transakcji handlowych, w przypadku których pojawiły się niedające się usunąć wątpliwości co do terminowości ich spełnienia. Tak samo Prezes UOKiK postąpił w sytuacji niemożliwości rozstrzygnięcia o charakterze potrącenia w konkretnym przypadku rozliczenia tą metodą.

Jak oceniano terminowość płatności?

Aby stwierdzić, czy dane świadczenie pieniężne zostało spełnione po terminie, Prezes UOKiK musi ustalić, jaki był ten termin oraz kiedy dokładnie dokonano płatności. W sprawie zakończonej wydaniem Decyzji organ posługiwał się w tym celu danymi z plików JPK oraz dokumentami księgowymi, w tym fakturami, a także informacjami przekazanymi przez stronę postępowania. W razie rozbieżności jako rozstrzygające traktowane były dane z plików JPK. Z kolei w przypadku stwierdzenia, iż dane świadczenie spełnione zostało w terminie jedynie w części, Prezes UOKiK pozostałą część traktował (logicznie) jako niespełnioną w terminie. Korzystne dla przedsiębiorców było natomiast przyjęcie założenia, że gdy dzień zapłaty wypadał w dniu ustawowo wolnym od pracy (święta, niedziele) lub w sobotę, za dzień zapłaty uznawano następny dzień roboczy. W ten sposób przedsiębiorca mógł zyskać nawet kilka dni (np. w okresie świąt Wielkanocy). Ponownie korzystnym rozwiązaniem było przyjęcie, iż dzień obciążenia rachunku bankowego dłużnika (strony postępowania) był dniem spełnienia świadczenia – odmienne założenie mogłoby bowiem odsunąć to w czasie aż do ostatecznej realizacji transakcji w systemach bankowych.

Wart odnotowania jest fakt, że w analizowanej decyzji Prezes UOKiK nie kwestionował długości terminów uzgadnianych pomiędzy stroną a jej kontrahentami (nie wiadomo jednak, czy byłyby ku temu podstawy). Nie zawahał się natomiast, by zakwestionować skuteczność potrącenia pewnych świadczeń z uwagi na rzekomy brak spełnienia przesłanek ustawowych z kodeksu cywilnego. Pokazuje to, że organ nie miał oporów przed ingerencją w relacje stricte cywilnoprawne.

Jakie działania Prezes UOKiK podejmuje na etapie tzw. analizy prawdopodobieństwa i w toku postępowania?

Zgodnie z Ustawą wszczęcie postępowania antyzatorowego poprzedza przeprowadzenie tzw. analizy prawdopodobieństwa, czyli etapu, na którym Prezes UOKiK zbiera informacje i wstępnie bada, czy w danym przypadku może zachodzić naruszenie przepisów. Dane o transakcjach handlowych organ może uzyskać od szefa Krajowej Administracji Skarbowej, co też uczynił w analizowanej Decyzji.

Po wszczęciu postępowania Prezes UOKiK zażądał nadto od strony informacji i dokumentów, w tym w szczególności:

  • oświadczenia o posiadanym statusie (mikroprzedsiębiorca, mały, średni lub duży przedsiębiorca) wraz z wyjaśnieniem zasad oceny własnego statusu;
  • dokumentacji opisującej przyjęte zasady (politykę) rachunkowości;
  • informacji o zestawieniu kont, a także zestawieniu kont pomocniczych w zakresie rozrachunków z kontrahentami;
  • informacji dotyczących dokonywanych transakcji handlowych, w których termin płatności świadczenia pieniężnego stał się wymagalny po 1 stycznia 2020 r., w formie uzupełnionej tabeli;
  • aktualnej wersji plików JPK_VAT w części dotyczącej ewidencji zakupów VAT;
  • plików JPK_WB, dotyczących każdego z rachunków bankowych stosowanych do rozliczeń z kontrahentami z tytułu odpłatnej dostawy towarów lub odpłatnego świadczenia usług, za okres od 1 stycznia 2020 r. do dnia wypełnienia wspomnianej powyżej tabeli, w zakresie obciążeń rachunków bankowych.

To, jakich informacji zażądano od przedsiębiorcy (strony postępowania), jest istotne z perspektywy prowadzenia działalności gospodarczej, gdyż przypuszczalnie co najmniej takich informacji Prezes UOKiK mógłby zażądać od każdego przedsiębiorcy, wobec którego zostanie wszczęte postępowanie antyzatorowe. Warto więc wcześniej rozważyć, czy istnieje możliwość, aby w relatywnie krótkim terminie takie dane zgromadzić.

W tym kontekście warto odnotować, że Prezes UOKiK dwukrotnie przedłużył przedsiębiorcy (stronie postępowania) – na jego wniosek – termin na udzielenie odpowiedzi. Choć jest to raczej zwyczajowo przyjęte, Prezes UOKiK nie miał takiego obowiązku, bo nie jest związany wnioskiem o przedłużenie terminu na odpowiedź. Jeżeli więc przedsiębiorca otrzyma żądanie przedstawienia informacji i dokumentów, winien niezwłocznie, w porozumieniu z doradcami prawnymi, przystąpić do przygotowywania odpowiedzi. Może to bowiem wymagać przeprowadzenia analizy bardzo obszernej dokumentacji finansowej i kontraktowej.

Jak Prezes UOKiK interpretuje przesłanki odstąpienia od wymierzenia kary?

Zgodnie z Ustawą w uzasadnionych przypadkach Prezes UOKiK może odstąpić od wymierzenia kary pieniężnej za nadmierne opóźnianie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Dotychczas nie było wiadomo, co należy rozumieć pod pojęciem „uzasadnionego przypadku”. Treść Decyzji wiele w tym zakresie wyjaśnia.

Po pierwsze, często przywoływany w tym kontekście przykład epidemii COVID-19 okazuje się nie być okolicznością, która mogłaby skłonić sama w sobie Prezesa UOKiK do odstąpienia od wymierzenia kary. W uzasadnieniu Decyzji wskazano, że „trwający stan epidemii wpływa negatywnie na kondycję finansową wielu przedsiębiorstw. Nie można, powołując się na tę okoliczność, obciążać kontrahentów, często słabszych uczestników obrotu, negatywnymi skutkami epidemii. Przyjęcie odmiennego stanowiska zaprzeczałoby celowi ustawy, którym jest przeciwdziałanie powstawaniu zatorów płatniczych w gospodarce”.

Organ nie był także skłonny przyjąć jako uzasadnienia dla potrzeby odstąpienia od wymierzenia kary specyfiki danej branży. Z uzasadnienia Decyzji można wnosić, że zdaniem organu z uwagi na dość długie vacatio legis przedsiębiorcy mieli wystarczająco dużo czasu, by dostosować się do zmienionych przepisów. Prezes UOKiK ewidentnie nie przyjmuje więc wyjaśnienia typu „u nas tak już jest”.

Prezes UOKiK wyjaśnił nadto w Decyzji, że w jego ocenie „»uzasadniony przypadek« nie będzie zachodził dopóty, dopóki interes społeczny w nałożeniu kary przeważa nad słusznym interesem strony w odstąpieniu od jej wymierzenia”.Jako przykład wskazano sytuację, gdy nałożenie kary byłoby sprzeczne z jej funkcją. Zabrakło jednak bliższego doprecyzowania, jak to rozumieć. Podkreślono poza tym, że decyzja o odstąpieniu od wymierzenia kary leży w obszarze uznania administracyjnego organu. Nie można więc oczekiwać, że Prezes UOKiK zawsze będzie korzystał z tej możliwości.

[1] Decyzja Prezesa UOKiK nr DZP-1/2021 z dnia 1 lutego 2021 r. (dalej: „Decyzja”).

[2] Ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 424; dalej: „Ustawa”.)

[3] Od 2022 r. próg ten zostanie obniżony do 2 mln zł.

[4] Zgodnie z Ustawą transakcją handlową jest umowa zawierana w związku z wykonywaną działalnością, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi.