Prawo dostarcza wielu instrumentów służących do ochrony wytworów sektora mody lub designu. Wybór odpowiedniego, formalnego prawa (np. znak towarowy, wzór przemysłowy) lub jego zakresu terytorialnego (Polska, Unia Europejska, wybrane kraje na świecie) zależy od przemyślanej i dobranej do konkretnego przypadku strategii ochrony własności intelektualnej. Nierzadko zdarzają się jednak sytuacje, w których podmiot wprowadzający na rynek określone wytwory i nielegitymujący się żadnym formalnym prawem może następnie zaobserwować identyczne lub bardzo podobne produkty dostępne u konkurencji. Powstaje zatem wątpliwość, czy w takiej sytuacji podmiotowi legitymującemu się pierwszeństwem we wprowadzeniu na rynek określonego produktu przysługuje jakakolwiek ochrona.

Pomijając kwestie ewentualnej ochrony prawnoautorskiej lub możliwości określonych działań opisanych w Ustawie z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, na omówienie zasługuje instytucja niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego. W szczególności w branży modowej, w której wygląd produktów podlega systematycznej, wręcz sezonowej zmianie, skorzystanie w określonych przypadkach z ochrony dostarczanej przez niezarejestrowany wzór wspólnotowy może mieć niebagatelne znaczenie.

Podstawa ochrony

Definicję i przesłanki ochrony niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego wprowadza Rozporządzenie Rady (WE) Nr 6/2002 z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych (dalej: Rozporządzenie). W konsekwencji należy podkreślić, że ewentualna ochrona, jaka może przysługiwać niezarejestrowanemu wzorowi, jest ochroną unijną – jednolitą na terytorium całej Unii Europejskiej.

Niezarejestrowany wzór wspólnotowy współdzieli definicję i warunki uzyskania ochrony z zarejestrowanym wzorem wspólnotowym. To, co różni oba prawa, to w sposób oczywisty fakt rejestracji, tj. uzyskania formalnej ochrony, a co za tym idzie – zakres ochrony oraz czas jej trwania. W przypadku wzoru niezarejestrowanego nie jest konieczne podejmowanie jakichkolwiek działań formalnych – wzór jest chroniony już po spełnieniu określonych przesłanek opisanych poniżej.

Definicja

W pierwszej kolejności należy wskazać, co może być wzorem, a w rezultacie co może potencjalnie korzystać z ochrony. „Wzór oznacza postać całego lub części produktu, wynikającą w szczególności z cech linii, konturów, kolorystyki, kształtu, tekstury i/lub materiałów samego produktu i/lub jego ornamentacji” (art. 3 Rozporządzenia). W praktyce wzorami (zwłaszcza w branży mody lub designu) są elementy kolekcji ubrań, buty lub ich elementy, akcesoria, wzory (patterny), torebki, biżuteria oraz wytwory designu. Co ważne – wzór chroni wygląd produktu, tj. jego estetyczną warstwę; poza ochroną pozostają cechy, które spełniają funkcję wyłącznie techniczną. Jest to uwaga w szczególności istotna w przypadku wytworów sztuki użytkowej.

Warunki ochrony

Nie każdy wzór może korzystać z ochrony. Aby dany wzór mógł być chroniony, musi być nowy i mieć indywidualny charakter. Niezarejestrowany wzór jest nowy, jeśli identyczny wzór nie został udostępniony publicznie przed datą pierwszego publicznego udostępnienia wzoru, o którego ochronę się wnosi. Innymi słowy – ważne jest, aby nikt inny nie wprowadzał identycznego produktu przed pierwszym publicznym udostępnieniem produktu danego podmiotu (np. pierwszym wprowadzeniem do obrotu, targami, eventem promocyjnym itd.).

Jeśli przesłanka nowości jest spełniona, pozostaje jeszcze przesłanka indywidualnego charakteru. „Wzór jest uznany za posiadający indywidualny charakter, jeśli całościowe wrażenie, jakie wywołuje na poinformowanym użytkowniku, różni się od wrażenia, jakie wywiera na tym użytkowniku wzór, który został udostępniony publicznie – w przypadku niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego przed datą pierwszego publicznego udostępnienia wzoru, o którego ochronę się wnosi” (art. 6, ust. 1 Rozporządzenia). W praktyce oznacza to, że wzór, który chcemy chronić, musi wywierać inne wrażenie niż wzór wcześniej udostępniony publicznie. Interpretacje pojęć „inne ogólne wrażenie” oraz „zorientowanie użytkownika” są dostarczane i na bieżąco aktualizowane przez orzecznictwo, zwłaszcza unijne.

Czas trwania ochrony

Ochrona niezarejestrowanego wzoru trwa 3 lata od momentu, w którym wzór został po raz pierwszy udostępniony publicznie. Uważa się, że wzór został publicznie udostępniony w Unii Europejskiej, jeżeli został w taki sposób opublikowany, wystawiony, wykorzystany w handlu lub w inny sposób ujawniony, że wydarzenia te nie mogły stać się dostatecznie znane podczas zwykłego toku prowadzenia spraw środowiskom wyspecjalizowanym w danej branży, działającym w UE (art. 11 ust. 2 Rozporządzenia). Innymi słowy, udostępnienie wzoru środowiskom wyspecjalizowanym w danej branży, działającym we Wspólnocie, stanowi początek biegu 3-letniego okresu ochronnego wzoru niezarejestrowanego.

Dla porównania ochrona wzoru zarejestrowanego może być udzielona maksymalnie na 25 lat, w podziałach na 5-letnie okresy.

Uprawnienia zakazowe

Właściciel niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego ma wyłączne prawo do jego używania oraz zakazywania jego używania wynikającego z naśladowania chronionego wzoru osobom trzecim, które nie mają jego zgody. Poprzez używanie wskazane w powyższym zdaniu rozumie się w szczególności wytwarzanie, oferowanie, wprowadzanie do obrotu, import, eksport lub używanie produktu, w którym wzór jest zawarty bądź zastosowany lub składowanie takiego produktu w tych celach (art. 19, ust. 1 Rozporządzenia). Zgodnie z ww. przepisem sporne używanie nie uważa się za wynikające ze skopiowania chronionego wzoru, jeżeli naśladowanie jest wynikiem pracy twórcy, który można uznać, że nie znał wzoru ujawnionego przez właściciela (art. 19, ust. 2 Rozporządzenia). Należy zatem uznać, że skopiowaniem wzoru jest działanie niebędące wynikiem pracy własnej twórcy, co do którego można przyjąć, że znał wzór ujawniony przez właściciela.

Podkreślenia zatem wymaga, że właściciel niezarejestrowanego wzoru przemysłowego ma możliwość działania (w drodze uprawnień zakazowych) wówczas, gdy naruszenie polega na naśladownictwie gotowego wzoru. W praktyce oznacza to, że działać można wyłącznie w przypadku wprowadzenia przez konkurencję kopii produktów podmiotu uprawnionego. Podobieństwo lub tożsame ogólne wrażenie nie będzie wystarczającą okolicznością do zrealizowania uprawnień wynikających z ochrony.

Wydaje się, że to właśnie wyżej opisane ograniczenie jest najważniejszą różnicą (oprócz czasu trwania ochrony) między zarejestrowanym a niezarejestrowanym wzorem wspólnotowym. Właściciel wzoru zarejestrowanego ma uprawnienia zakazowe w stosunku do każdego wzoru, który nie wywołuje innego ogólnego wrażenia niż wzór chroniony – a zatem możliwość działania przeciwko naruszeniom w przypadku wzoru zarejestrowanego jest o wiele większa niż w przypadku wzoru niezarejestrowanego.

Rejestrować czy nie?

Korzystanie z ochrony właściwej dla niezarejestrowanych wzorów wspólnotowych może być elementem strategii ochrony, takie decyzje powinny być jednak podejmowane z dużą ostrożnością. Ochrona niezarejestrowanego wzoru cechuje się po pierwsze koniecznością udowodnienia po stronie uprawnionego terminu wprowadzenia wzoru do obrotu, po drugie ograniczonym czasem trwania, a po trzecie ograniczoną ochroną w zakresie uprawnień zakazowych. Nie jest wykluczone, że w odniesieniu do niektórych wytworów, w szczególności sezonowych, ta ochrona będzie najbardziej efektywna, przede wszystkim pod względem finansowym; uzyskanie ochrony nie wiąże się bowiem z żadnymi kosztami po stronie uprawnionego. Ten przypadek może mieć w szczególności zastosowanie do branży modowej i kolejnych kolekcji ubrań – jeśli ich wygląd zmienia się co sezon i nie ma żadnych stałych modeli ani elementów, to rejestracja formalna może być nadmiernym kosztem. W przypadku spełnienia warunków do realizowania uprawnień zakazowych właściciel niezarejestrowanego wzoru może wystąpić na drogę sądową. Jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, sądy respektują prawo wynikające z takiego wzoru.

W innych niż wymieniony powyżej przypadkach ochronę przysługującą niezarejestrowanemu wzorowi przemysłowemu należy potraktować jako ostatnią deskę ratunku, a wysiłki skupić na odpowiednim dobraniu ochrony formalnej.